Anayasa Mahkemesi son yıllarda temel hak ve özgürlükler konusunda verdiği kritik kararlarla hukuk devleti ilkesine dikkat çekiyor. Ancak kararların çoğu ya uygulanmıyor ya da siyasi müdahaleyle görmezden geliniyor. Can Atalay kararı, rektör atamaları, ifade özgürlüğü, 1 Mayıs ve Merkez Bankası başkanı kararı, Türkiye’de yargının içinden geçtiği krizi açıkça gözler önüne seriyor. CHP Grup Başkanvekili Gökhan Günaydın, “Anayasa Mahkemesi kararlarının uygulanmadığı bir ülkede hukuk devletinden bahsetmek mümkün değildir. Türkiye artık hukuka değil, ekselanslarının arzusuna göre yönetilmektedir” diye yorumladı.
CAN ATALAY KARARI: “İHLAL” DEDİLER, TAHLİYE ETMEDİLER
25 Ekim 2023’te AYM, Türkiye İşçi Partisi (TİP) Hatay Milletvekili Can Atalay’ın tutukluluğunun “seçilme hakkı” ve “siyasi faaliyette bulunma hakkı”nın ihlali olduğuna hükmetti. Ancak karar uygulanmadı; Atalay serbest bırakılmadı. Bu gelişmenin ardından AYM, 21 Aralık 2023’te ikinci bir karar daha vererek, ilk kararın uygulanmamasını da ayrı bir hak ihlali olarak değerlendirdi. Buna rağmen Yargıtay başta olmak üzere bazı yargı organları AYM kararını tanımadı. Yargı erkleri arasındaki kriz, hukuk devleti açısından ciddi bir kırılma yarattı.
REKTÖR ATAMALARI: AKADEMİK ÖZERKLİĞE MÜDAHALEYE “DUR”
Temmuz 2023’te AYM, YÖK düzenlemesiyle rektör atama yetkisinin doğrudan Cumhurbaşkanına verilmesini anayasaya aykırı buldu. Mahkeme, üniversitelerin bilimsel ve idari özerkliğine vurgu yaparak, rektörlerin seçimle belirlenmesi gerektiğini belirtti. Karar, yükseköğretim kurumlarının siyasal müdahaleye karşı korunması açısından önemli bir kazanım olarak değerlendirildi.
MERKEZ BANKASI KARARI: BAĞIMSIZLIK ÇİZGİSİ AŞILDI
5 Ekim 2023’te AYM, Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi ile Merkez Bankası Başkanı’nın görev süresi dolmadan görevden alınmasını hukuka aykırı buldu. Karar, para politikalarının bağımsızlığının zedelendiğine işaret etti. Yürütmenin kurumlar üzerindeki keyfi tasarruflarının anayasal denge-denetim mekanizmasını ortadan kaldırdığı belirtildi.
1 MAYIS KARARI: TAKSİM YASAĞI HAK İHLALİ
12 Ekim 2023’te AYM, 1 Mayıs Emek ve Dayanışma Günü’nde Taksim Meydanı’na getirilen yasağı, toplantı ve gösteri yürüyüşü hakkının ihlali olarak değerlendirdi. Taksim’in tarihsel ve sembolik önemine dikkat çekilen kararda, yasakların “ölçüsüz ve keyfi” olduğu vurgulandı.
BASINA CEZA, İFADE ÖZGÜRLÜĞÜNE KET
Kasım 2022’de AYM, Basın İlan Kurumu’nun (BİK) muhalif gazetelere verdiği ilan kesme cezalarının ifade ve basın özgürlüğüne aykırı olduğuna karar verdi. Kararda, cezaların sistematik bir şekilde muhalif yayın organlarını susturmaya yönelik olduğu açıkça belirtildi. Karar sonrası gazetecilik meslek örgütleri, BİK uygulamalarının daha sıkı denetlenmesini talep etti.
BTK’NIN SANSÜR YETKİSİNE “DENGE” UYARISI
Temmuz 2023’te AYM, BTK’nın içerik kaldırma ve erişim engelleme yetkilerini düzenleyen 5651 sayılı yasadaki bazı hükümleri iptal etti. Karar, özellikle sosyal medyada muhalif görüşlerin susturulmasına yönelik orantısız sansür uygulamalarına karşı bir hukuki fren olarak değerlendirildi.
“TÜRKİYE, EKSELANSLARININ ARZULARIYLA YÖNETİLİYOR”
CHP Grup Başkanvekili Gökhan Günaydın, Anayasa Mahkemesi’nin kararlarının uygulanmamasının hukuk devleti ilkesini ortadan kaldırdığını belirterek şu ifadeleri kullandı:
“Anayasa Mahkemesi önemli kararlar veriyor. Özellikle geçtiğimiz başkan döneminde önemli kararlar çıktı. Ancak bu dönemde başta hayvan hakları olmak üzere ayrıca Hâkimler Savcılar Kurulu seçiminde yapılan açık usulsüzlükler olmak üzere yaptığımız haklı başvuruları doğru biçimde değerlendirmedi ve iptal kararları vermedi öncelikle bunu saptayalım. Geriye yönelik kararlara baktığımızda Anayasa Mahkemesi 12-13 yıldır yürütmeyi durdurma kararı vermiyor.
Örneğin Cumhurbaşkanlığının 1 nolu kararını iptal etti bu doğru bir karardı ancak başvurudan dört yıl sonra iptal kararı verdi. Bu kararın uygulanması içinde 9 ay ek süre verdi. Böylece dört yıldır hukuksuz bir şekilde yönetilen devlet dokuz ay daha böyle yönetilmeye devam etti.
Oysa Anayasa Mahkemesi, geçmişte olduğu gibi yürütmeyi durdurma kararlarını öncelikle verse bu sorun yaşanmayacak. Anayasa Mahkemesinin verdiği kararlar uygulanmıyor, AYM kararlarının uygulanmadığı bir ülkede hukuk devletinden söz etmek herhalde mümkün değildir. Özellikle Can Atalay davasında Yargıtay, TBMM ve Anayasa Mahkemesi arasında gidip gelen top hem Anayasa Mahkemesinin hem de Türkiye Büyük Millet Meclisinin saygınlığını önemli ölçüde zedelemiştir. Ama çok daha önemlisi bu ülkenin hukuk devletinden ne kadar uzaklaştığının açık göstergesi niteliğinde olmuştur. AYM kararlarıyla beraber AİHM(Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi) kararlarını da yine bu başlık altında değerlendirmek lazım Anayasanın 90’ıncı maddesinin açık hükmüne rağmen AİHM kararlarının uygulanmaması Türkiye’nin artık ekselanslarının arzu ettiği şekilde yönetildiğini ve hukuk devletinden önemli ölçüde uzaklaştığının açık işaretleri niteliğindedir.”